Şunu baştan söyleyeyim: “Hâmisizim” diye ortalarda dolaşmak, tek başına etik bir nişan değil. Bazen bir tavır, bazen de konforlu bir maske. Bugün “hâmisiz” etiketi; sanatta, medyada, akademide ve girişimcilikte bir özgürlük yeminine benzetiliyor. Peki o yemin ne kadar sahici? Kimler gerçekten patronsuz, kimler sadece görünürde öyle? Bu yazı, kutsal ilan edilen “hâmisizlik” mitinin kaburgalarını yoklayacak.
Hâmisiz ne demek? Anlamı, kökeni ve bugünkü çağrışımı
Hâmi, Arapça kökenli; koruyan, kollayan, destekleyen kişi veya yapı. Sonuna gelen “-siz” ekiyle hâmisiz, “koruyucusuz/patronsuz” anlamını kazanır. Günümüzde kavram üç alanda öne çıkar:
- Sanat ve kültür: Galeri, vakıf, sponsor, koleksiyoner desteği olmadan üretim.
- Medya ve akademi: Fon vereni, ilan veren reklamvereni, siyasi-ideolojik ağları olmayan içerik/araştırma.
- Girişim ve sivil toplum: Holding, fon, kamu hibesi veya “network” gölgesi dışında kalan yapı.
Fakat kritik ayrım şudur: Hâmisizlik bağımsızlığın tek ölçüsü değildir. Bir yapı patronsuz olabilir ama dar bir ideolojik çevrenin onayına mahkûm olduğu için yine bağımsız sayılmaz. Tersine, şeffaf şartlarla alınmış bir destek, içeriğin özerkliğini zedelemeyebilir.
Mitin kırılgan yeri: “Hâmisiz = daha özgür” yanılgısı
Gerçekten öyle mi? Hiç destek almadan üretmek romantik görünebilir ama sürdürülebilir midir? Kira, telif, ekipman, dağıtım, görünürlük… Bunlar kimin sırtından karşılanıyor? “Hâmisiz” demek, görünmez emeklerin ve görünmez borçların olmadığı anlamına gelmiyor. Aile sermayesi, arkadaş çevresi, gönüllü emek, ücretsiz platformlar… Bunlar da birer gayriresmî hamilik biçimi değil mi?
Provokatif sorular:
- Sponsorlu bir çalışmanın etik beyanla şeffaf olması mı, yoksa “hiç kimseden destek almıyorum” deyip görünmez ağlara yaslanmak mı daha dürüst?
- “Hâmisiz” içerik, algoritmaların ve platformların görünmez hamiliğinden gerçekten muaf mı?
- Desteksizlik, sese güç mü katıyor, yoksa yankıyı dar bir odaya mı hapsediyor?
Hâmisizliğin zayıf yönleri: Güçlü görünen kırılganlık
1) Sürdürülebilirlik riski: Tek seferlik parlak işler, düzenli gelir ve altyapı bulamazsa kısa ömürlü olur. “Bağımsızım” diye finansal planı boşlayanlar, içeriklerini düzensizleştirir.
2) Görünürlük bariyeri: Medyada ve sanatta dağıtım gücü çoğu zaman ağlarla çalışır. Ağı tamamen reddetmek, eserin dolaşıma girme şansını törpüler.
3) Güvenlik ve hukuk: Eleştirel üretim yapan biri, bir kurumun şemsiyesi olmadan daha savunmasız kalabilir. Hâmisizlik cesaret ister; ama tek başınalık her zaman erdem değildir.
4) Kalite denetimi: Dış göz bazen içeriği güçlendirir. Editoryal ekipler, küratörler, hakem kurulları yalnızca “sansür” değildir; aynı zamanda kalite filtresidir. Hepsini birden çöpe atmak, özgürlüğü değil; özgüvensizliği büyütebilir.
Görünmez hamiler: İkiyüzlü konfor alanı
“Hâmisiz” poz kesip arka kapıdan network kovalamak kültürümüzde yeni değil. Aşağıdaki gri alanlar sık görülür:
- Platform hamiliği: Algoritma lehine çalışan içerikler, aslında platformun ticari önceliklerine uyumlanır. Bu bir tür sessiz sponsorluktur.
- Ağ hamiliği: Eski mezunlar, hemşehrilik, ideolojik klikler… Kapı açar, vitrin sağlar. “Patronsuzum” derken bu ağlar görmezden gelinir.
- İmaj hamiliği: “Bağımsız” imajı, pazarlama avantajı sağlar; markalar bu imajın etrafında konum alır. İmaja yaslanan destek de bir hamiliktir.
Kontrol listesi: Gerçekten hâmisiz misin?
- Gelir-giderin şeffaf mı? Destek aldığında açıklıyor musun?
- İçerik takvimini sponsor, reklamveren, bağışçı, mecra koşulları dolaylı olarak yönlendiriyor mu?
- Dağıtım ve görünürlük için kimlerin kanallarına yaslanıyorsun?
- Eleştirdiğin güç ağlarından örtük fayda alıyor olabilir misin?
- “Hâmisiz ne demek?” sorusuna cevabın, pratiklerinle çelişiyor mu?
Dil, etik ve şeffaflık: Etiketi değil içeriği tartışalım
Hâmisiz ne demek? sorusu, etiketi parlatmak için değil, ekosistemin işleyişini görmek için sorulmalı. Mesele; parayı, ilişkiyi, etkilenmeyi yok saymak değil; ifşa etmek. Şeffaflık, hem destekli hem desteksiz üretimde tek tutarlı zemindir. “Hamisizim” diyen de, “destek alıyorum ama editoryal bağımsızım” diyen de kanıt sunmalı: Sözleşme koşulları, çıkar çatışması beyanı, metodoloji, veri erişimi, yayın notları…
Bir de şu var: Bağımsızlık mutlak değil, derece meselesidir. Bugünün dünyasında tamamen ağsız, patronsuz, platform-dışı kalmak neredeyse imkânsız. O halde dürüst soruyu soralım: Hangi tür hamilik, ne kadar, hangi şeffaflıkla kabul edilebilir?
Sonuç yerine: Meydan okuma
“Hâmisiz ne demek?” yalnızca sözlük dersi değil, hesap verebilirlik çağrısıdır. Hâmisiz görünmenin cazibesine kapılıp içeriği ve yükümlülüğü unutan herkese şu soruyu bırakıyorum: Desteksizliğinle övünmek mi istiyorsun, yoksa koşullarını açık edip içeriğini güçlendirmek mi? Eğer gerçekten tartışma istiyorsak; finansman, ağ, görünürlük ve çıkar ilişkilerini saklamadan konuşalım. Çünkü gerçekte sahici olan şey, “hâmisiz” etiketi değil; şeffaf, tutarlı ve cesur üretim pratiğidir.
Şimdi sıra sende: Senin için “hâmisiz” olmak bir özgürlük vaadi mi, yoksa yeni bir put mu? Yorumlarda savun, itiraz et, örnek ver. Etiketi değil, işin omurgasını tartışalım.